Έχετε αναρωτηθεί ποτέ γιατί έχουμε, εμείς οι άνθρωποι, λογοτεχνία, ποίηση, ζωγραφική, γλυπτική, μουσική, φωτογραφία, κινηματογράφο... θρησκείες, φιλοσοφία... Χόλυγουντ;
Δίδαξα φωτογραφία στην Βοστώνη 16 χρόνια, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι έκανα την παρακάτω ερώτηση συνολικά κάπου 64 φορές στα πρώτα λεπτά της κάθε πρώτης τάξης, σε κάπου 800 ανθρώπους: "Σε μία λέξη, ποια είναι η μόνη διαφορά ανάμεσα σε μια ζωγραφιά 12.000 ετών στον τοίχο ενός σπηλαίου, και την πιο πρόσφατη υπερπαραγωγή του Χόλυγουντ;" Μόνο δυό-τρεις φορές πήρα την σωστή απάντηση: "Τεχνολογία".Η κινητήρια δύναμη για να ζωγραφίσουμε το κυνήγι της ημέρας στα τοιχώματα της σπηλιάς, και του να δημιουργήσουμε μία κινηματογραφική ταινία, και η ανάγκη να την δημιουργήσουμε και να την παρακολουθήσουμε, είναι ακριβώς η ίδια και έρχεται από το ίδιο "μέρος".
Γιατί άραγε, εμείς οι άνθρωποι, καταναλώνουμε τόση προσπάθεια, ταλέντο, χρήματα και χρόνο για να δημιουργήσουμε και να παρακολουθήσουμε, οπτικοακουστικά, εικόνες, ήχους, κείμενα, αντικείμενα, που λένε ιστορίες οι οποίες απεικονίζουν τον κόσμο μας όπως θα μπορούσε να είναι, αλλά είναι φαντασιακές; Δημιουργημένες και πλεγμένες από την φαντασία μας, για την φαντασία μας. Ποιος είναι ο συνδετικός κρίκος μεταξύ του φαντασιακού και του πραγματικού όσον αφορά την αυτοσυνείδησή μας και την δημιουργία ταυτότητας και κινήτρων για να πράξουμε και να ζήσουμε;
Όλοι μας ξοδεύουμε κάπου 30% του ξύπνιου χρόνου μας σε κάποιο είδος ανάγνωσης, όρασης φωτογραφιών, παρακολούθηση τηλεόρασης, κινηματογράφο, ακρόαση τραγουδιών και μουσικής. Εκατομμύρια από εμάς δημιουργούμε την φαντασία αυτή σαν επάγγελμα, ή/και σαν τέχνη, 90% του ξύπνιου χρόνου μας. Και τον υπόλοιπο χρόνο, όταν κοιμόμαστε, βλέπουμε όνειρα, πλάθοντας υποσυνείδητες ιστορίες όπου πρωταγωνιστούμε εμείς οι ίδιοι.
Και εκείνοι που φτιάχνουν, δημιουργούν και πρωταγωνιστούν στις ταινίες, τις τηλεοπτικές σειρές, τις φανταστικές ιστορίες, είναι πιο γνωστοί και πιο σεβαστοί και περισσότερο τιμώμενοι, "σταρ", από επιστήμονες και δάσκαλους.
Όπως είχε γράψει ο Καρλ Σέηγκαν στην νουβέλα "Επαφή", που έγινε μπεστ σέλερ βιβλίο και επιτυχημένη ταινία με την Τζόντυ Φόστερ, "οι άνθρωποι είναι ικανοί για τόσο υπέροχα όνειρα και τόσο τρομακτικούς εφιάλτες".
Αν κοιτάξει κανείς την Γη και το είδος μας από ψηλά, για να το εισάγει στην Γαλακτική Εγκυκλοπαίδεια, το κύριο χαρακτηριστικό μας είναι το ότι η αυτοσυνείδηση έφερε την βιολογική ανάγκη να δημιουργούμε, να παρακολουθούμε και να ζούμε φανταστικές, αναληθείς ιστορίες, που μας ωθούν και διαμορφώνουν τον χαρακτήρα μας. Τα κίνητρά μας βασίζονται και τροφοδοτούνται από φαντασιώσεις.
Και όχι μόνο φωτογραφία, ταινίες, ζωγραφική, λογοτεχνία, μουσική... αλλά και στην επόμενη βαθμίδα: θρησκείες, φιλοσοφία... συνωμοσιολογίες... όλα πηγάζουν από το ένα αυτό χαρακτηριστικό του ανθρώπου: την αναγωγή της φαντασίωσης σε απαραίτητο μέρος της ζωής. Κάτι σαν έλεγχο ισοζυγίου μπροστά στην πραγματικότητα, για να μην τρελαθούμε από την απόλυτη αδιαφορία της για μας.
Γιατί άραγε είμαστε έτσι; Είναι επειδή με την φαντασία μας δημιουργούμε το μέλλον μας καθώς αυτή μας ωθεί στην ανακάλυψη, ή μήπως είναι επειδή η ύπαρξη είναι (για το επίπεδο αντίληψής μας) τόσο χωρίς νόημα που χρειαζόμαστε φαντασιώσεις για να επιζήσουμε; Ίσως είναι λίγο και από τα δύο; Γιατί άραγε χρειαζόμαστε λογοτεχνία, ποίηση, μουσική, τέχνη --που παρουσιάζουν μια φαντασιακή οπτική για να "ανυψώσουμε" το "πνεύμα" μας, και δεν ανυψώνεται το πνεύμα από την απλή, καθημερινή πραγματικότητα;
Ήταν "προφήτες" ο Δημόκριτος, ο Τζιορντάνο Μπρούνο και ο Ιούλιος Βερν, ή μήπως η επιστήμη ακολούθησε τον δρόμο που χάραξε η φαντασία και "ανακάλυψε" πως να υλοποιήσει, τοπικά, στο μικρό μας τρισδιάστατο σύμπαν με γραμμικό χρόνο μιας κατεύθυνσης, τις φαντασιώσεις; Επειδή ίσως και η φαντασία και η επιστήμη είναι κλειδωμένες στο τι και πως μπορεί να κατανοήσει το περιβάλλον ο ανθρώπινος βιολογικός εγκέφαλος;
Και οι φαντασιώσεις, οι ίδιες, είναι τόσο πολύπλοκες: Μπορεί να είναι φαντασία για κάποια μελλοντική τεχνολογία, ή μπορεί να είναι μια υποκειμενική ελεύθερη απόδοση και εξήγηση παρελθόντων γεγονότων, ή να είναι η παρουσίαση του πως θα μπορούσε να είναι η ζωή διαφορετική. Ή, απλές φαντασιώσεις όπου παρακολουθούμε ηθοποιούς να αγαπούν, να διαπρέπουν, ή να δολοφονούν --για να ταυτιστούμε με την φαντασία που μας παρουσιάζουν. Γιατί έχουμε τόσο ανάγκη αυτή την ταύτιση;
Ενδιαφέρον επίσης το ότι η επιστημονική φαντασία του 19ου αιώνα φαντάστηκε πως να πετάμε με αεροπλάνα και πως να πηγαίνουμε στο φεγγάρι, και μερικές δεκαετίες αργότερα το κάναμε, αλλά η επιστημονική φαντασία ποτέ δεν ενδιαφέρθηκε να φανταστεί ότι θα μπορέσουμε μια μέρα να παράγουμε φαγητό για όλους και να το διανείμουμε σε όλους, και να αισθάνονται όλοι οι άνθρωποι ότι είναι ίσοι και να ζουν ειρηνικά. Μιά-δυό φορές που κάποιος το φαντάστηκε, δεν ονομάστηκε φαντασία αλλά ουτοπία, και ο κόσμος προτίμησε να πάει να δει τον Πόλεμο των Άστρων.
Ενδιαφέρον επίσης το ότι η επιστημονική φαντασία του 19ου αιώνα φαντάστηκε πως να πετάμε με αεροπλάνα και πως να πηγαίνουμε στο φεγγάρι, και μερικές δεκαετίες αργότερα το κάναμε, αλλά η επιστημονική φαντασία ποτέ δεν ενδιαφέρθηκε να φανταστεί ότι θα μπορέσουμε μια μέρα να παράγουμε φαγητό για όλους και να το διανείμουμε σε όλους, και να αισθάνονται όλοι οι άνθρωποι ότι είναι ίσοι και να ζουν ειρηνικά. Μιά-δυό φορές που κάποιος το φαντάστηκε, δεν ονομάστηκε φαντασία αλλά ουτοπία, και ο κόσμος προτίμησε να πάει να δει τον Πόλεμο των Άστρων.
Δίνουμε τόσο σημαντική και τρομερή αξία στις αρχαίες ελληνικές τραγωδίες και στον Σαίξπηρ... Όμως, δεν πιάνουμε την απλή αλήθεια ότι οι αρχαίοι Αθηναίοι, και οι Άγγλοι της Ελισαβετιανής εποχής, πήγαιναν θέατρο απλά και μόνο για να ξεσκάσουνε με την κάθε καινούργια παραγωγή, ακριβώς, μα ακριβώς όπως εμείς πάμε να δούμε την τελευταία παραγωγή του Χόλυγουντ. Και εκείνοι δεν έδιναν περισσότερη σημασία στον Σοφοκλή ή στον Σαίξπηρ από όση δίνουμε εμείς στον δημιουργό του υπέροχου, ανθρώπινα και κοινωνικά ανώτερου σύμπαντος της σειράς Ταξίδι στ' Αστέρια.
Άραγε, δυό χιλιάδες χρόνια από σήμερα, αν υπάρχουμε ακόμα το 4015, οι μακρινοί μας απόγονοι θα κοιτάν τα καλλιτεχνικά επιτεύγματα του συνολικού τους παρελθόντος και θα μιλάνε, με την ίδια εκτίμηση και δέος, για Ατιστοφάνη και Σοφοκλή που έγραψαν πριν 4.500 χρόνια, Σαίξπηρ πριν 2.400 χρόνια, Τζην Ρόντενμπέρυ, Τζωρτζ Λούκας και Τέρυ Πράτσετ, πριν 2.000 χρόνια.
Έχετε αναρωτηθεί ποτέ γιατί έχουμε, εμείς οι άνθρωποι, λογοτεχνία, ποίηση, ζωγραφική, γλυπτική, μουσική, φωτογραφία, κινηματογράφο... θρησκείες, φιλοσοφία... Χόλυγουντ;
Γιατί έχουμε τόσο ισχυρή τάση, και ανάγκη, να δημιουργούμε και να παρακολουθούμε φαντασιακές πραγματικότητες, διαφορετικές από την μοναδική στην οποία ζούμε;
Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στο να διαβάζουμε γεγονότα στην εφημερίδα, ή να διαβάζουμε μια φανταστική ιστορία με υπέροχους ήρωες και έρωτες σε μία νουβέλα; Η νουβέλα μας δίνει περισότερη ευχαρίστηση και ικανοποίηση. Και ταύτιση. Δεν την έχουμε ανάγκη πραγματική: το συνειδιτό του εγκεφάλου μας την έχει ανάγκη. Με διαφορετική εικονογράφηση για τον καθένα.
Γιατί έχουμε τόσο ισχυρή τάση, και ανάγκη, να δημιουργούμε και να παρακολουθούμε φαντασιακές πραγματικότητες, διαφορετικές από την μοναδική στην οποία ζούμε;
Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στο να διαβάζουμε γεγονότα στην εφημερίδα, ή να διαβάζουμε μια φανταστική ιστορία με υπέροχους ήρωες και έρωτες σε μία νουβέλα; Η νουβέλα μας δίνει περισότερη ευχαρίστηση και ικανοποίηση. Και ταύτιση. Δεν την έχουμε ανάγκη πραγματική: το συνειδιτό του εγκεφάλου μας την έχει ανάγκη. Με διαφορετική εικονογράφηση για τον καθένα.
Ζωγραφική, γλυπτική, λογοτεχνία, ποίηση, μουσική, θέατρο, φωτογραφία, ταινίες, τηλεόραση, θρησκεία, φιλοσοφία... συνωμοσιολογίες.
Πολύ ενδιαφέρουσα ανάρτηση Δημήτρη. Μου θύμισες την απάντηση σε μια ανάλογη ερώτηση που έδωσε ο Paul Auster σε συνεντεύξεις του, όταν είχε έρθει την προηγούμενη άνοιξη στην Αθήνα.
ΑπάντησηΔιαγραφήΗ φράση που τον εκφράζει διαχρονικά, την έχει κλέψει από τον μεγάλο Αντρέι Ταρκόφσκι: «Κάνω τέχνη γιατί ο κόσμος δεν είναι τέλειος».
Ο Αϊνστάιν υποστήριζε ότι η φαντασία είναι πιο σημαντική από τη γνώση. Τι θα ήμασταν δίχως τις τέχνες; Δίχως το "πέταγμα" του μυαλού και της ψυχής; Ίσως να μην είχαμε καμία διαφορά από τα ζώα και τις μηχανές.
Αγαπητή μου Roadartist, η ανάρτηση είναι η πρώτη μιας τριλογίας, μια ερώτηση με τρομερές προοπτικές για το πως μπορεί να εξερευνηθεί.
ΔιαγραφήΤο "Κάνω τέχνη γιατί ο κόσμος δεν είναι τέλειος" είναι μια πολύ καλή πόρτα για την χρήση του να οδηγήσει στην ερώτηση: "Γιατί βρίσκουμε καταφύγιο, ή διέξοδο, στην δημιουργία του φαντασιακού σαν απάντηση στην ατέλεια που εμείς εκτιμούμε ότι βλέπουμε γύρω μας". Δηλαδή... τι είναι αυτό που μας κάνει να προσφέρουμε την υποκειμενική κρίση ότι ο κόσμος δεν είναι "τέλειος" ("τέλειος" ή "ατελής" με τι κριτήρια;)
Κι εγώ πιστεύω ότι η φαντασία είναι πιο σημαντική από την γνώση, επειδή η φαντασία είναι το σκάφος δια του οποίου ανακαλύπτουμε γνώση --γεγονός που εκλιπαρεί την ερώτηση του αν η γνώση που ανακαλύπτουμε δεν είναι παρά εκείνη που θέλουμε να ανακαλύψουμε, ή, πιο συγκεκριμένα, της δίνουμε την εικονογράφηση που μπορούμε να κατανοήσουμε (αυτό θα πρότεινε και το ότι η γνώση και τα γεγονότα τα ίδια που αντιλαμβανόμαστε έχουν χροιά υποκειμενική στο είδος του ανθρώπου).
Οι μηχανές είναι αυτά που κατασκευάζουμε άρα ανήκουν στο δικό μας φαντασιακό σύμπαν και λειτουργούν τοπικά για την δική μας εμπειρία. Αλλά τα ζώα είναι κάτι το εντελώς ξεχωριστό από αυτό το παράδειγμα: Τι είναι αυτό που μας κάνει να πιστεύουμε ότι άλλα είδη ζωής δεν έχουν το καθένα τον δικό τους τρόπο να αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα, ακόμα και να επικοινωνούν; Εγώ προτείνω ότι δεν έχουμε καμία διαφορά από τα ζώα (είμαστε ζώα), πέρα του ότι εκφραζόμαστε και λειτουργούμε διαφορετικά από όλα τα υπόλοιπα είδη ζωής --όμως όλα τα είδη ζωής λειτουργούν διαφορετικά από το κάθε άλλο είδος. Πάντως, μέρος του DNA μας είναι ακριβώς πανομοιότυπο με το DNA άλλων ειδών ζωής, παραδείγματος χάριν των δέντρων (ναι, μοιραζόμαστε σημαντικό μέρος του κώδικα του DNA μας με τα δέντρα)
Αν η τάση του σύμπαντος και της φύσης είναι η δημιουργία αυτόνομων οργανισμών αυτοσυνείδησης του ίδιου του σύμπαντος (είμαστε αυτό που συμβαίνει σε άτομα υδρογόνου με 13,5 δις χρόνια εξέλιξης --είμαστε γαλαξίες ατόμων που συλλογίζονται την φύση των ατόμων --είμαστε η αυτοσυνείδηση του σύμπαντος), τι είναι αυτό που μας λέει ότι, όσον αφορά το σύμπαν, ο δικός μας τρόπος αυτοσυνείδησης είναι πιο σημαντικός από οποιουδήποτε άλλου είδους στο σύνολο της ζωής στην πληρότητα του σύμπαντος;